Jak wydziedziczyć nielubianego potomka?
I. Wydziedziczenie
Wydziedziczenie w pojęciu ścisłym, wynikającym z kodeksu cywilnego, oznacza sytuację, w której osoba uprawniona do otrzymania należnego jej zachowku zostaje pozbawiona przez spadkodawcę możliwości jego otrzymania1.
Taka definicja wydziedziczenia może zaskakiwać. W potocznym rozumieniu przez wydziedziczenie rozumie się taki przypadek, kiedy z woli spadkodawcy jego ustawowy spadkobierca zostaje pozbawiony spadku i w ten sposób nie dochodzi do dziedziczenia. Takie wydziedziczenie nie pozbawia jednak zachowku.
Rozważone zostaną obydwie możliwości.
1. wydziedziczenie w rozumieniu potocznym
Z drugą sytuacją – wydziedziczeniem w znaczeniu potocznym – spotkamy się w każdym przypadku sporządzenia przez spadkodawcę ważnego testamentu, w którym nie powoła on do dziedziczenia wszystkich osób, które w przypadku braku testamentu doszłyby do dziedziczenia (spadkobiercy ustawowi). Osoby te oraz kolejność dochodzenia do dziedziczenia wskazane są w kodeksie cywilnym.2 W pierwszej kolejności są to dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dopiero w braku zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki itd.) spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek, rodzice i rodzeństwo. Jeżeli nie dożyje żadne z nich, spadek otrzymują zstępni rodzeństwa. W braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Jak wskazano powyżej – w treści testamentu spadkodawca może wskazać wybraną przez siebie osobę (lub osoby) jako swoich spadkobierców. Wówczas spadkobiercy wyznaczeni ustawowo, nie wymienieni w testamencie, nie otrzymują spadku, ale zachowują prawo do otrzymania zachowku. Jest to sytuacja często spotykana. Służy przede wszystkim powołaniu do spadku osób spoza kręgu spadkobierców ustawowych lub uregulowaniu sytuacji majątkowej spadkobierców po śmierci spadkodawcy (poprzez wskazanie komu mają przypaść poszczególne składniki majątku zmarłego).
Taki sposób „wydziedziczenia” może nastąpić poprzez wskazanie w treści testamentu, że od dziedziczenia wyłącza się podaną osobę. Wydziedziczenie nastąpi również wtedy, gdy bez wyraźnego podkreślania, kto zostaje pozbawiony spadku, osoba sporządzająca testament poda, kogo wyznacza na swojego spadkobiercę. Jeżeli z treści testamentu w sposób niewątpliwy wynika, że spadkodawca rozporządził całym swoim majątkiem na rzecz osób tam wskazanych, nie istnieje potrzeba dodatkowego podkreślania, że spadkobiercy ustawowi, nie wymienieni w testamencie, nie otrzymują spadku.
Testament może stanowić rozporządzenie całym majątkiem lub tylko jego częścią. Może określać kto ma stać się spadkobiercą jednej, konkretnej rzeczy (lub prawa) z majątku zmarłego. Przyjmuje się, że treść testamentu może sprowadzać się jedynie do wskazania, kto ma zostać wyłączony od dziedziczenia.3 Taki testament nazywany jest testamentem negatywnym. Sporządzając testament negatywny należy pamiętać o kolejności dziedziczenia: jeżeli spadkodawca wydziedziczy pierwszego w kolejności spadkobiercę ustawowego, dziedziczą następni. Jeżeli wydziedziczy wszystkich – do spadku dochodzi Skarb Państwa. Spadkodawca może wydziedziczyć wszystkich spadkobierców oraz Skarb Państwa. Taki testament nie jest nieważny, nie odniesie jednak żadnego skutku. Do dziedziczenia dochodzą wówczas spadkobiercy ustawowi (tak jakby nie było testamentu w ogóle) w kolejności wskazanej w art. 931 i następne kodeksu cywilnego.
2. Wydziedziczenie w znaczeniu ustawowym
Ustawodawca wskazał w treści art. 1008 kodeksu cywilnego, w jakich sytuacjach spadkodawca może w testamencie pozbawić swoich zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonka i rodziców zachowku. Są to przypadki, gdy jedna z tych osób:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Te trzy sytuacje tworzą zamknięty katalog możliwości wydziedziczenia w znaczeniu ustawowym – pozbawienia i spadku, i zachowku. Jeżeli spadkodawca jednego ze swoich potomków po prostu nie lubi (bez powodu lub z powodu innego niż wskazane powyżej) może co najwyżej pozbawić go w testamencie spadku (wydziedziczenie w znaczeniu potocznym), ale nie może pozbawić go zachowku.
Spadkodawca musi wskazać w treści testamentu w sposób wyraźny, że wydziedzicza danego spadkobiercę oraz podać przyczynę, dla której wydziedziczył spadkobiercę. Od wskazania przyczyny może zależeć rozróżnienie, czy poprzez zawarte w testamencie słowa „wydziedziczam” lub równoznaczne, spadkodawca rozumiał wydziedziczenie w znaczeniu potocznym (pozbawienie prawa do spadku z zachowaniem prawa do zachowku), czy w znaczeniu ścisłym (pozbawienie prawa do spadku i do zachowku). Jeżeli spadkodawca napisze, że kogoś wydziedzicza, nie wskazując dlaczego albo podając powód inny niż wynikający z art. 1008 kodeksu cywilnego, będzie to wydziedziczenie w znaczeniu potocznym.
3. wyłączenia
Spadkodawca nie może wydziedziczyć osoby, która (będąc jego zstępnym małżonkiem albo rodzicem) wprawdzie dopuściła się względem niego krzywdy umożliwiającej wydziedziczenie, ale po nastąpieniu tej krzywdy spadkodawca tej osobie przebaczył.
Nie można także wydziedziczyć częściowo tzn. pozbawić jedynie części zachowku.4
4. rozstrzygnięcie sądu
Spadkodawca sam decyduje o tym, czy krzywda, której dopuścił się przeciwko niemu zstępny, małżonek lub rodzice jest w jego odczuciu tak znaczna, że ten kto się jej dopuścił podlega wydziedziczeniu. Jednak to, czy rzeczywiście miała miejsce sytuacja pozwalająca na wydziedziczenie lub czy nastąpiło po niej przebaczenie pozostaje kwestią do rozstrzygnięcia przez sąd w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Sąd będzie oceniał, czy wydziedziczony rzeczywiście postępował w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, czy jego zachowanie było niezgodne z wolą spadkodawcy i przez niego nie akceptowane, czy zostało popełnione przestępstwo, czy spadkodawca został pozbawiony należnej mu ze strony spadkobiercy opieki lub alimentacji oraz czy zachowanie wydziedziczonego było świadome (a nie np. spowodowane chorobą psychiczną). W przypadku stwierdzenia, że nie zachodzi przyczyna do wydziedziczenia w znaczeniu ustawowym albo stwierdzenia, że nastąpiło przebaczenie, sąd stwierdzi nieważność wydziedziczenia. Nieważność wydziedziczenia pozostaje bez wpływu na ważność testamentu. Testament jest ważny co do pozostałych postanowień, z tą różnicą, że osoba, która miała zostać wydziedziczona, otrzymuje należny jej na podstawie ustawy zachowek.
Nieważność wydziedziczenia dotyczy tylko wydziedziczenia w znaczeniu ustawowym (pozbawienie zachowku). W przypadku wydziedziczenia w znaczeniu potocznym nie zachodzi obowiązek podawania przyczyny wydziedziczenia. Spadkodawca może powołać do spadku wybrane przez siebie osoby z pominięciem pozostałych. Sąd nie może wówczas zadecydować, że wbrew woli spadkodawcy osoba nie wskazana w testamencie powinna otrzymać wymieniony w jego treści majątek, o ile testament jest ważny.
5. wydziedziczenie za karę
Postanowienia testamentu rozporządzające majątkiem zmarłego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu są uważane za nieistniejące. Z tego powodu nie będzie też możliwe wydziedziczenie za karę: wskazanie, że spadkobierca nie jest powołany do spadku w przypadku, gdy nie dokona (lub dokona) wskazanej przez spadkodawcę czynności.
6. odwołanie wydziedziczenia
Wydziedziczenie może zostać odwołane poprzez sporządzenie nowego testamentu albo poprzez stosowną zmianę testamentu. Problematyczne jest jak powinno zostać potraktowane przebaczenie, które nastąpiło po sporządzeniu testamentu, jeżeli pomimo przebaczenia testament nie został zmieniony. Rozstrzygnięcie będzie należało wówczas do sądu, który stwierdzi czy faktycznie nastąpiło przebaczenie, uwzględniając przy tym przyczynę braku zmiany testamentu.
II. Podsumowanie
Jak wynika z powyższych rozważań, nie ma jednoznacznej odpowiedzi na zadane w tytule pytanie „ Jak wydziedziczyć nielubianego potomka?”. W sytuacji, gdy mówimy o wydziedziczeniu w znaczeniu potocznym pozbawienie potomka możliwości dziedziczenia nastąpi poprzez sporządzenie testamentu, w którym albo rozporządza się całym majątkiem na rzecz osób innych niż nielubiany potomek, albo wyraźnie wskazuje, że potomek ten jest wyłączony od dziedziczenia. Jeżeli jednak następuje wydziedziczenie w znaczeniu ustawowym, nie wystarcza sama niechęć do potomka, by go wydziedziczyć, pozbawiając spadku i zachowku. Wówczas musi zachodzić jedna z przyczyn wymienionych w art. 1008 kodeksu cywilnego i przyczyna ta musi zostać wskazana przez spadkodawcę w treści testamentu.
Sąd może postanowić inaczej, niż zapisano w testamencie. Jeżeli po przeprowadzeniu dowodów sąd stwierdzi, że nie zachodzi przyczyna wydziedziczenia wskazana w treści art. 1008 kodeksu cywilnego albo, że pomimo zajścia tej przyczyny nastąpiło przebaczenie, wydziedziczenie zostanie uznane za nieważne. Gdy spadkodawca wydziedziczy spadkobiercę pod warunkiem, wówczas wydziedziczenie traktowane będzie tak, jakby go nie było.
(Adwokat Tomasz Guzek)
Przypisy:
1 art. 1008 kodeksu cywilnego
2 art. 931 i następne kodeksu cywilnego
3 E. Skowrońska Bocian Testament w prawie polskim, Warszawa 2004 r., str. 154; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1975 r. III CZP 14/75, OSNCP 1976, nr 2, poz. 28
4 E. Skowrońska Bocian Testament w prawie polskim, Warszawa 2004 r., str. 154
Materiał archiwalny oparty o przepisy prawa obowiązujące w dniu jego sporządzenia. Adwokacka Spółka Partnerska Grzybkowski Guzek Jackowski nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystywane treści.