Uporczywe nękanie dłużnika - nowe przestępstwo w KK

Przestępstwo tzw. stalkingu wprowadzono do Kodeksu karnego 6 czerwca 2011 roku. Uchwalony wówczas przepis przewidywał karalność uporczywego nękania innej osoby lub osoby jej najbliższej, co wzbudzało u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie naruszało jej prywatność (art. 190a § 1 kk). Projekt nowelizacji z 25 stycznia 2019 roku przewiduje zmianę § 3 tego przepisu, poprzez dodanie przestępstwa, które miałoby być popełnione przez sprawcę działającego w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności. Czyn miałby być zagrożony karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8, a jego ściganie miałoby następować na wniosek pokrzywdzonego.

Wyjątkiem od ścigania na wniosek pokrzywdzonego miałby być typ kwalifikowany przewidziany w art. 190a § 4 kk, którego wyższa karalność (od roku do lat 10) byłaby uzależniona od następstwa w postaci targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie.

Już wraz z wejściem przestępstwa stalkingu przed ośmiu laty zadawano pytanie, czy z zarzutem jego popełnienia może spotkać się wierzyciel domagający się zwrotu wierzytelności. W uzasadnieniu nowelizacji, która wprowadziła wówczas przestępstwo stalkingu do Kodeksu karnego, wskazywano na zaobserwowanie przejawów tego zjawiska w latach dziewięćdziesiątych. Z badań Ministerstwa Sprawiedliwości, na które powoływano się w uzasadnieniu tamtej noweli wynikało, że ofiarą stalkingu czuł się niemal co dziesiąty z respondentów. W uzasadnieniu nowelizacji brak jednak było wzmianki o działaniach tego rodzaju zmierzających do wymuszenia zwrotu wierzytelności. Przytaczano przypadki sprawców chcących okazać adorację czy też admirację pokrzywdzonym. Nie oznacza to oczywiście, że działanie sprawcy motywowane chęcią uzyskania zwrotu wierzytelności pozostawałoby poza prawnokarną oceną. Należy bowiem podkreślić, że w obecnym stanie prawnym przestępstwo stalkingu w typie podstawowym (art. 190a § 1 kk) może być popełnione także wówczas, gdy sprawca działa w celu wymuszenia wierzytelności. W aktualnej treści art. 190a § 1 kk brakuje znamion dotyczących celu lub motywacji sprawcy. Jeżeli zatem sprawca uporczywie nękając wzbudza u pokrzywdzonego uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jego prywatność, popełni przestępstwo stalkingu niezależnie od celu swojego zachowania.

W uzasadnieniu projektu z 25 stycznia 2019 roku nie poświęcono zbyt wiele miejsca przestępstwu stalkingu popełnionemu w celu uzyskania zwrotu wierzytelności. Wskazuje się jedynie na obserwowany wzrost liczby popełnianych przestępstw, nie zaznaczono jednak, aby miały one związek z wymuszaniem zwrotu wierzytelności. O stalkingu w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności wspomniano jedynie przy okazji uzasadnienia zaostrzenia sankcji (kara pozbawienia wolności od roku do lat 10 w miejsca kary pozbawienia wolności do lat 3). Ściśle na temat czynu stalkingu w celu zwrotu wierzytelności w uzasadnieniu wskazano: „Typ kwalifikowany w art. 190a § 3 k.k., a mianowicie działanie sprawcy w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności winno być zagrożone surowszą karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat, jak w przypadku innych przestępstw o podobnym społecznym zagrożeniu. Jako przykład można wskazać przestępstwo zmuszania do określonego zachowania w art. 191 § 2 k.k”¹.

Propozycja wprowadzenia art. 190a § 3 kk nie zawiera opisu zachowania innego niż ten przewidziany w art. 190a § 1 kk. Nowością jest uzupełnienie opisu czynu o cel działania sprawcy („Jeżeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności […]) oraz wyższa sankcja ([…] podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10). Przestępstwo wymuszenia zwrotu wierzytelności nie będzie zatem określać zachowania innego niż obecnie przewidziane w ustawie zachowanie sprawcy stalkingu. Dla przypisania sprawcy winy konieczne będzie jednak ustalenie, że zachowanie opisane w art. 190a § 1 kk podjął on w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności.

Projekt wprowadzenia art. 190a § 3 kk jest okazją do przypomnienia najważniejszych zagadnień związanych z przestępstwem stalkingu oraz do zadania pytania o granice bezprawności zachowań wierzycieli domagających się zaspokojenia wierzytelności. Przepis może być także adresowany do osób działających na zlecenie wierzycieli. Projekt nie przewiduje bowiem odrębnego traktowania podmiotów takich jak wynajęci windykatorzy czy pełnomocnicy. Brak także warunku, aby przestępne działanie dotyczyło wyłącznie własnej wierzytelności sprawcy.

Na tle art. 190a § 1 kk poczyniono w orzecznictwie ważne uwagi, które będą przydatne do oceny potencjalnych działania zmierzających do zwrotu wierzytelności:

1. Przykłady uporczywego nękania
Jako przykłady uporczywego nękania wskazywano nękanie na portalach internetowych, znieważanie wulgarnymi słowami, kwestionowanie kwalifikacji moralnych i zawodowych, a także nakłanianie potencjalnych klientów przedsiębiorstwa pokrzywdzonego do zaniechania skorzystania z jego usług (postanowienie Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2015 roku, sygn. akt V K 314/15).

2. Zamiar wzbudzenia poczucia zagrożenia
Orzecznictwo zwraca także uwagę, że sprawca musi obejmować swoim zamiarem także wzbudzenie u pokrzywdzonego poczucia zagrożenia lub naruszenie jego prywatności (wyrok SR w Olsztynie z 21 lipca 2015 roku, sygn. akt II K 497/15).

3. Stalking a naruszenie nietykalności i groźby
Zwrócono także uwagę, że przestępstwo stalkingu może wyczerpywać znamiona także przestępstwa groźby karalnej (art. 190 kk) lub naruszenia nietykalności (art. 217 kk). W tym aspekcie zauważono, że przestępstwo stalkingu pochłania zachowania określone w tych przepisach, choć może także dochodzić do właściwego zbiegu tych przestępstw, co uzależnione jest od określonego stanu faktycznego (wyrok SA w Lublinie z 25 czerwca 2014 roku, sygn. akt II AKa 124/14).

4. Nieustępliwość i trwałość
Podkreśla się także szczególne działanie sprawcy przestępstwa stalkingu, a zatem nieustępliwość nękania oraz dłuższy czas podejmowania karalnych zachowań (wyrok SA we Wrocławiu z 19 lutego 2014 roku, sygn. akt II AKa 18/14). Sąd Najwyższy przypominał także, że uczucia żywione przez sprawcę do pokrzywdzonego pozostają bez wpływu na karalność czynu (postanowienie SR z 12 grudnia 2013 roku, sygn. akt III KK 417/13).

5. Poczucie zagrożenia – subiektywnie czy obiektywnie?
Niezwykle ważną uwagę poczyniono w kontekście uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia pokrzywdzonego, które jest skutkiem działania sprawcy przestępstwa stalkingu. Sąd Najwyższy podkreślił, że skutek ten należy oceniać w oparciu o dwa kryteria. Z jednej strony należy wziąć pod uwagę subiektywne odczucia pokrzywdzonego, takie jak lęk, poczucie osaczenia czy zagrożenia. Z drugiej strony odczucia pokrzywdzonego należy skonfrontować z obiektywną wiedzą na temat reakcji ogółu społeczeństwa i porównać odczucia pokrzywdzonego z odczuciami, jakie towarzyszyłyby w obliczu stalkingu przeciętnemu człowiekowi (wyrok SN z 29 marca 2017 roku, sygn. akt IV KK 413/16).

Z przytoczonych wyżej wywodów orzecznictwa nie sposób wywieść precyzyjnej granicy, jaka oddzielałaby legalne zachowania wierzyciela od czynów karalnych. Zapewne konieczne będzie każdorazowe analizowanie poszczególnych przypadków. Mimo to możliwe jest wytyczenie kręgu zachowań, które same w sobie nie będą stanowiły przestępstwa z art. 190a § 3 kk. Oceniając działania osoby domagającej się zwrotu wierzytelności nie sposób nie wspomnieć o pewnych czynnościach, których podjęcie jest przewidziane przez prawo, jako konieczne do uzyskania przez wierzyciela ochrony prawnej (wydania przez odpowiedni organ władzy publicznej orzeczenia wykonalnego w drodze legalnego przymusu). Innymi słowy, istnieje szereg działań, które wierzyciel musi podjąć, aby uzyskać tytuł do egzekucji swojej należności.

Z działań tych należy wymienić:

a) wezwanie do zapłaty – zachowanie to jest powszechnie stosowane jako przewidziane przez prawo. W określonych przypadkach jest ono niezbędne, aby roszczenie stało się wymagalne (np. wówczas, gdy termin płatności nie wynika z umowy zawartej między stronami). Z pełnym przekonaniem należy stwierdzić, że jednokrotne wezwanie dłużnika do zapłaty nie będzie stanowiło uporczywego nękania. Wierzyciel (bądź osoba działająca na jego zlecenie) ma prawo domagania się w taki właśnie sposób zwrotu długu. Pojawić się może pytanie czy wysyłanie bardzo licznych pisemnych wezwań do zapłaty stanowić może przestępstwo stalkingu. Aby odpowiedź na to pytanie była pozytywna musiałoby dojść do niezwykle częstotliwego kierowania tego rodzaju wezwań. Jest jednak wątpliwe czy takie zachowanie mogłoby wzbudzić uzasadnione poczucie zagrożenia, o ile treść wezwań mieściłaby się w dozwolonych granicach (którymi są wskazanie kwoty długu oraz terminu zwrotu, domaganie się zapłaty odsetek oraz zapowiedź wszczęcia postępowania sądowego). Tym samym popełnienie przestępstwa stalkingu poprzez kierowanie pisemnych wezwań do zapłaty o dozwolonej przez prawo treści wydaje się mało prawdopodobne. Dopiero połączenie tego typu działań z innymi zachowaniami (np. uporczywe telefonowanie do pokrzywdzonego w godzinach nocnych, nachalna obserwacja jego domu, ostentacyjne śledzenie) mogłoby uczynić całokształt tych działań czynem karalnym. Każdorazowo jednak całokształt działań sprawcy musiałby się cechować uporczywością, nieustępliwością i dłuższym czasem, w którym działania te są podejmowane. Jeszcze bardziej wątpliwe jest istotne naruszenie prywatności takim zachowaniem. Aby do tego doszło, działanie sprawcy musiałoby zostać połączone z innymi jeszcze zachowaniami, naruszającymi prywatność pokrzywdzonego;

b) skierowanie pozwu do sądu – działanie tego rodzaju jest niezbędne, aby uzyskać orzeczenie, które będzie wykonalne w drodze egzekucji. Także stosowana niekiedy praktyka podziału roszczenia pieniężnego na mniejsze części i kierowanie licznych pozwów w miejsce jednego nie powinno być oceniane z punktu widzenia art. 190a kk. Tego rodzaju praktyka ma niekiedy miejsce w sytuacji, w której przyniesie wierzycielowi zasądzenie wyższych kosztów postępowania niż w razie wytoczenia jednego powództwa. W skrajnych przypadkach takie zachowania spotykały się już z oceną prawnokarną, ale nie dotyczyła ona przestępstwa stalkingu,

c) skierowanie wniosku egzekucyjnego do komornika – podjęcie takiego działania jest konieczne, aby w drodze legalnego przymusu państwowego uzyskać zaspokojenie. Jednocześnie wierzyciel, który swoją aktywność ogranicza do złożenia wniosku egzekucyjnego i popierania egzekucji (składanie wniosków o zajęcie poszczególnych składników majątku, o ich licytację czy podział sumy uzyskanej z egzekucji) nie popełnia czynu zabronionego.

Te działania, które są podejmowane jako wskazane wyżej niezbędne minimum, aby zgodnie z prawem dochodzić wierzytelności, nie mogą być uznawane za stalking. Nawet podejmowane z zaangażowaniem czynności zmierzające do dochodzenia zwrotu wierzytelności (częstotliwe pisemne wzywanie do zapłaty, monity o dokonanie płatności wysyłane za pośrednictwem poczty elektronicznej lub wiadomości sms, kontakt telefoniczny) nie powinny być uznawane za karalne, o ile:

• nie będą im towarzyszyć inne zachowanie, nie będące prawnym warunkiem dochodzenia zwrotu wierzytelności (wskazane wyżej uporczywe telefony w godzinach nocnych czy śledzenie dłużnika),
• treść kierowanych do dłużnika komunikatów będzie mieścić się w granicach dozwolonego prawem dochodzenia wierzytelności.

Końcowo podkreślić należy, że zachowania, które w obecnym stanie prawnym nie stanowią przestępstwa stalkingu, nie będą nim także w razie wejścia w życie art. 190a § 3 kk. Jak wskazano powyżej, nowe przestępstwo nie będzie przewidywać nowego rodzaju zachowania widocznego na zewnątrz. Nowością będzie jedynie cel działania sprawcy i wyższa kara.

Obecnie projekt jest na etapie konsultacji. W razie jego uchwalenia miałby wejść w życie w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.

Opracował: Adam Rajewski

¹ Uzasadnienie dostępne pod adresem: https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12320403