Rażąca niewdzięczność jako powód odwołania darowizny

Poznań, … lutego 2008

Opinia

w sprawie interpretacji pojęcia rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 kodeksu cywilnego

I.

Zgodnie z art. 898 § 1 kc darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.

Ustawodawca nie sprecyzował pojęcia „rażąca niewdzięczność”. Z uwagi na możliwość występowania zróżnicowanych sytuacji życiowych posłużył się ogólną formułą, pozostawiając sądowi ocenę zaistnienia tej okoliczności na podstawie uwarunkowań danej sprawy.

Dokonując interpretacji pojęcia rażącej niewdzięczności doktryna i judykatura odwołuje się do stosunku, jaki powstaje między darczyńcą a obdarowanym z chwilą dokonania darowizny.

Wskazuje się, że stosunek ten ma charakter moralny, a przejawia się w obowiązku wdzięczności obdarowanego. Naruszenie tego obowiązku w sposób dotkliwy dla darczyńcy powoduje konsekwencję przewidzianą w art. 898 § 1 kc.

II.

Oceniając przesłanki uzasadniające zastosowanie art. 898 § 1 kc, należy mieć na uwadze kryteria obiektywne i subiektywne.

A.

Do kryteriów obiektywnych zalicza się:

1. stosunki panujące w danym środowisku społecznym,
2. zwyczaje utrzymujące się na danym obszarze,
3. indywidualne przymioty osób zainteresowanych.

B.

Do kryteriów subiektywnych zalicza się przed wszystkim wewnętrzne odczucia darczyńcy. Bada się to, czy zachowanie obdarowanego zostało odebrane przez darczyńcę jako dotkliwie krzywdzące i wysoce niewłaściwe. W sytuacji, gdy obdarowanym jest osoba najbliższa, wewnętrzne odczucia darczyńcy co do zachowania obdarowanego analizuje się na tle więzów rodzinnych, jakie łączą strony umowy darowizny. Więzy te zobowiązują w szczególności do udzielenia pomocy i wzajemnej opieki pomiędzy najbliższymi. W tym kontekście podkreśla się, że wprawdzie do essentialia negotii umowy darowizny nie należy obowiązek sprawowania opieki nad darczyńcą przez obdarowanego, to jednak umowa darowizny rodzi po stronie obdarowanego moralny obowiązek wdzięczności, który nabiera szczególnej wymowy, gdy do zawarcia umowy dochodzi pomiędzy osobami najbliższymi, których powinność świadczenia pomocy i opieki wynika już z łączących strony umowy stosunków rodzinnych.

III.

Przy ocenie obowiązków obdarowanego wobec darczyńcy, wynikających ze stosunków (osobistych) rodzinnych, jak i etycznego obowiązku wdzięczności można posiłkować się treścią art. 897 kc. Przepis ten, jako mający na celu zabezpieczenie interesów darczyńcy w wypadku popadnięcia w niedostatek, stanowi, że obowiązek obdarowanego kształtowany jest nie tylko przez potrzebę darczyńcy, ale i przez granice wzbogacenia. 

W przykładowych stanach faktycznych¹  do okoliczności, które były brane pod uwagę należały:

1. powstanie sporu w środowisku wiejskim,
2. przekazanie przez darczyńców gospodarstwa rolnego, które wcześniej wspólnie prowadzili,
3. zawarcie umowy darowizny pomiędzy osobami najbliższymi.

W przedstawionym wyżej układzie, gdzie obdarowanym był syn, za zachowania noszące cechy rażącej niewdzięczności uznano:

1. wyjazd za granicę i zerwanie kontaktów z darczyńcą, czego skutkiem był żal i poczucie osamotnienia darczyńcy,
2. nieudzielanie pomocy ani jakiegokolwiek, choćby psychicznego wsparcia w ciężkiej chorobie i rekonwalescencji,
3. brak prób nawiązania kontaktu w ogóle, przy nieistnieniu przyczyn usprawiedliwiających takie zachowanie.

IV.

Wśród innych zachowań noszących cechy rażącej niewdzięczności wymienia się:

1. akceptowanie zamieszkiwania w nieruchomości będącej przedmiotem darowizny osoby stwarzającej zagrożenie dla spokoju i bezpieczeństwa obdarowanego,
2. naruszenie przez małżonka obowiązku wierności – jest to jednakże rażąca niewdzięczność w stosunku do małżonka i może ona uzasadniać odwołanie darowizny dokonanej przez tego małżonka na rzecz współmałżonka, który dopuścił się aktu niewierności;²
3. przestępstwo skierowane przeciwko życiu, zdrowiu, czci i godności osobistej, a wreszcie przeciwko majątkowi darczyńcy,
4. inne zachowania wysoce nieprzyjazne kierowane bezpośrednio wobec darczyńcy, jak i także w stosunku do osoby jemu bliskiej.³

Wymagane jest przy tym ujawnienie po stronie obdarowanego zamiaru pokrzywdzenia darczyńcy.

V.

Nie mogą być  przyczyną odwołania darowizny:

1. zawiedzione oczekiwania darczyńcy co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny;⁴
2. incydentalne sprzeczki, tym bardziej sprowokowane;⁵
3. czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne, ale nie wykraczające poza zwykłe konflikty rodzinne.⁶

VI.

W sytuacji, gdy przedmiot darowizny wszedł z woli darczyńcy (darczyńców) w skład majątku wspólnego, a rażącej niewdzięczności dopuściło się tylko jedno z obdarowanych małżonków, nie jest możliwe odwołanie darowizny w stosunku do obojga małżonków, a więc również i do tego, który nie odpowiada za naganne postępowanie współmałżonka.

Zagadnienie, czy w takiej sytuacji możliwe jest odwołanie darowizny w stosunku do małżonka, który dopuścił się względem darczyńcy czynów kwalifikujących się jako rażąca niewdzięczność zostało przesądzone w orzeczeniu Sądu Najwyższego, mającego moc zasady prawnej, zgodnie z którym w sytuacji, gdy przedmiot darowizny wszedł do majątku objętego wspólnością ustawową, odwołanie jej z powodu rażącej niewdzięczności może być dokonane w stosunku do jednego z małżonków, także w stosunku do tego, który nie brał udziału w zawarciu umowy darowizny.⁷

VII.

Kwestia odwołania darowizny po śmierci obdarowanego była przedmiotem kontrowersji. W jednym z dawniejszych orzeczeń Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że darczyńca, a także jego spadkobierca, w warunkach określonych w art. 899 § 2 kc, może odwołać darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego również po jego śmierci, jeżeli nie upłynął jeszcze termin do odwołania przewidziany w art. 899 § 3 kc.⁸

Odmienne stanowisko zostało natomiast zajęte w jednym z nowszych orzeczeń Sądu Najwyższego. Wyrażono w nim pogląd, że darczyńca lub jego spadkobierca nie może odwołać darowizny po śmierci obdarowanego, nawet jeżeli termin określony w art. 899 § 3 kc jeszcze nie upłynął. Przyczyną odwołania może być bowiem rażąca niewdzięczność obdarowanego, a nie jego spadkobierców.⁹ Sąd Najwyższy, w uzasadnieniu cytowanego orzeczenia, wyraźnie stwierdził, że nie podziela uprzednio prezentowanego w orzecznictwie stanowiska, zajętego w orzeczeniu z 6 lipca 1972 roku. Uzasadniając swoje stanowisko Sąd Najwyższy wskazał, że z treści art. 900 kc wynika bezspornie, że odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Jeżeli weźmie się pod uwagę również przepis art. 61 kc, odnoszący się do chwili złożenia oświadczenia woli, należy dojść do wniosku, że oświadczenie o odwołaniu darowizny musi być złożone za życia obdarowanego. Zgodnie z przytoczonym przepisem oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Z oczywistych względów taka możliwość nie istnieje po śmierci tej osoby.

Przy założeniu, że darowizna może być odwołana wobec spadkobierców obdarowanego, należałoby uznać, że darczyńcy przysługuje też skuteczne przeciwko spadkobiercom roszczenie o zwrot przedmiotu darowizny. Spadkobiercy w takiej sytuacji musieliby wykonać wówczas swój własny, a nie wynikający z dziedziczenia, obowiązek, skoro do spadku weszła nieobciążona darowizna. To jednak nie oni, ale ich spadkodawca został obdarowany, tak więc i z tego względu złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny uczynionej na rzecz innej osoby nie jest możliwe.

Do wyżej opisanego poglądu Sądu Najwyższego przychyliła się Anna Sylwestrzak, w ocenie której należałoby raczej wykluczyć dopuszczalność odwołania darowizny względem spadkobierców obdarowanego. Kompensacja bowiem stanowi główny cel odwołania darowizny, jak również podstawę przysługującego darczyńcy uprawnienia. Uboczny cel, jakim jest represja, nie powinien w tym wypadku wpływać na kształtowanie instytucji prawnych.¹⁰

Krytyczną glosę do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 roku napisał Michał Niedośpiał. Autor stwierdził, że darczyńca lub jego spadkobierca może odwołać darowiznę po śmierci obdarowanego, jeżeli termin określony w art. 899 § 3 k.c. jeszcze nie upłynął.¹¹

Przypisy:

1Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 roku, I CK 112/05.

2Uzasadnienie orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2003 roku, V CKN 1829/00. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy wyraził jednak pogląd, że należy brać również pod uwagę zachowanie obdarowanego po zdarzeniu. Skoro w sprawie będącej przedmiotem rozpoznania obdarowany przeprosił teściów, podejmował próby pogodzenia się z żoną i nadal chce się z nią pogodzić, to wykazał, że nie chce dopuścić do rozpadu rodziny, co niewątpliwie leży w jej interesie. Takie zachowanie obdarowanego łagodzi ostrość surowej oceny zdrady małżeńskiej, której się on dopuścił i nie pozwala na uznanie, że jego zachowanie stanowi wyraz rażącej niewdzięczności względem darczyńców.

3Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1999 roku, II CKN 600/98.

4Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2005 roku, II CK 265/05, Biuletyn SN 2006/3/11.

5Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 listopada 2005 roku, VI Ca 527/05, Rejent 2005/11/156; orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2001 roku, II CKN 818/00.

6Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 14 kwietnia 2005 roku, I ACa 60/05, OSA 2006/10/35.

7Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 28 września 1979 roku, III CZP 15/79, OSNCP 1980/4/63.

8Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 1972 roku, II CR 52/72, OSPiKA 1973/3/57.

9Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 roku, II CKN 1395/00, OSNC 2004/3/43.

10A. Sylwestrzak, Odwołanie darowizny wskutek rażącej niewdzięczności obdarowanego, Gdańskie Studia Prawnicze 2003/10/103.

¹¹M. Niedośpiał, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 roku, Nowy Przegląd Notarialny 2005/2/63.

 (Adwokat Tomasz Guzek)

Materiał archiwalny oparty o przepisy prawa obowiązujące w dniu jego sporządzenia. Adwokacka Spółka Partnerska Grzybkowski Guzek Jackowski nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystywane treści.