W jaki sposób należy w umowie o pracę określić miejsce pracy kierowcy?
Poznań, dnia … stycznia 2006 roku
OPINIA PRAWNA
w sprawie sposobu określenia w umowie o pracę miejsca wykonywania pracy przez pracownika wykonującego zadania kierowcy
I. Podstawa zlecenia:
Opinia przygotowana na zlecenie …
II. Cel opinii:
Omówienie wybranych zagadnień dotyczących problemów związanych z określaniem miejsca wykonywania pracy kierowców w umowach o pracę.
III. Podstawa prawna opinii:
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks Pracy Dz.U. 1974.24.141 z późn. zm. Dz.U. 1998.113.717, zm. Dz.U. 1996.24.110, zm. Dz.U. 1998.106.668, zm. Dz.U. 1999.99.1152, zm. Dz.U. 2000.19.239, zm. Dz.U. 2000.43.489, zm. Dz.U. 2000.107.1127, zm. Dz.U. 2000.120.1268, zm. Dz.U. 2001.28.301, zm. Dz.U. 2001.52.538, zm. Dz.U. 2001.99.1075, zm. Dz.U. 2001.128.1405, zm. Dz.U. 2001.154.1805, zm. Dz.U. 2001.11.84, zm. Dz.U. 2002.74.676, zm. Dz.U. 2001.111.1194, zm. Dz.U. 2002.196.1660, zm. Dz.U. 2002.135.1146, zm. Dz.U. 2001.123.1354, zm. Dz.U. 2002.135.1146, zm. Dz.U. 2002.199.1673, zm. Dz.U. 2002.200.1679, zm. Dz.U. 2003.166.1608, zm. Dz.U. 2003.213.2081, zm. Dz.U. 2001.128.1405, zm. Dz.U. 2002.135.1146, zm. Dz.U. 2003.213.2081, zm. Dz.U. 2004.96.959, zm. Dz.U. 2004.99.1001, zm. Dz.U. 2004.120.1252, zm. Dz.U. 2004.240.2407, zm. Dz.U. 2005.10.71, zm. Dz.U. 2005.68.610, zm. Dz.U. 2005.86.732, zm. Dz.U. 2005.167.1398,
IV. Analiza merytoryczna:
1) opis stanu faktycznego
Spółka … jest przedsiębiorstwem zajmującym się transportem drogowym. W umowach o pracę zawieranych przez Spółkę z pracownikami wykonującymi zadania kierowców podaje się, iż miejscem wykonywania przez nich pracy jest teren całego kraju. Podczas kontroli Państwowa Inspekcja Pracy zakwestionowała ten zapis umowy wskazując, iż w sposób za szeroki określa on miejsce wykonywania pracy pracownika. Z treści pisma PIP można się domyślać, iż w jego ocenie zapis taki utrudnia określenie wysokości diet pracownika przysługujących mu z tytułu podróży służbowych.
Niniejsza opinia ma na celu m.in. wyjaśnienie czy takie zapisy są dopuszczalne z punktu widzenia obowiązujących przepisów prawa oraz wskazuję na problemy z tym związane.
2) ocena sprawy
a) Pojęcie miejsca pracy
Zgodnie z treścią art. 29 § 1 pkt 2 Kodeksu pracy (KP) umowa o pracę oprócz stron umowy, rodzaju umowy, daty jej zawarcia powinna także zawierać określenie miejsca wykonywania pracy.
Miejsce świadczenia pracy stanowi więc jeden z istotnych składników umowy o pracę, obustronnie uzgodniony, objęty ogólnym zakazem jednostronnej zmiany przez którąkolwiek ze stron.
Pojęcie miejsca pracy nie zostało wyjaśnione w kodeksie pracy, ani w żadnym innym akcie prawnym. W doktrynie przyjmuje się, iż jest to jednostka przestrzeni, w której pracownik stale rozpoczyna i kończy codzienną pracę.1 Miejsce pracy nie musi się pokrywać z siedzibą pracodawcy.
W orzeczeniu z dnia 1 kwietnia 1985 roku Sąd Najwyższy stwierdził, iż ogólnie pod pojęciem miejsca pracy rozumienie się bądź stały punkt w znaczeniu geograficznym, bądź pewien oznaczony obszar, strefę określoną granicami jednostki administracyjnej podziału kraju lub inny dostatecznie wyraźny sposób, w którym ma nastąpić dopełnienie świadczenia pracy. W orzeczeniu tym Sąd stwierdził także, iż miejscem pracy może być, jeśli tak umówią się strony, siedziba zarządu zakładu pracy, siedziba zakładu pracy, jeżeli usytuowany jest on w innej miejscowości niż siedziba zarządu, siedziba oddziału zakładu, filii, jednostki terenowej itp., miejsce zamieszkania pracownika, a także każde inne wybrane miejsce jak np. dworzec kolejowy, jako punk stałego odbioru przesyłek kolejowych.
Zdaniem Sądu „nie ma żadnych uzasadnionych podstaw ani prawnych, ani prakseologicznych do konstruowania ogólnego domniemania, że miejscem świadczenia pracy jest zawsze siedziba zakładu pracy”.2
Od tak określonego miejsca pracy będącego jednym z warunków umowy o pracę należy odróżnić pojęcie miejsca wypełniania obowiązków pracowniczych, czyli wykonywania poszczególnych czynności, które składają się na dany rodzaj pracy. Są to miejsca usytuowane bądź to w zakładzie pracy, w którym pracownik ma swoje stałe miejsce pracy, bądź poza siedzibą tego zakładu, gdy wykonuje pracę wymagające przemieszczania się w przestrzeni i przebywania w rożnych miejscach oddalanych od siedziby pracodawcy lub innego miejsca wskazanego jako „miejsce pracy”. Dotyczy to m.in. kierowców, personelu latającego, kolejarzy, agentów ubezpieczeniowych itp., a także pracowników przebywających na tzw. delegacjach służbowych. Przyjmuje się, iż miejscem pracy tych osób jest jednostka przestrzenna zakładu pracy, w której pracownik otrzymuje przed wyjazdem przydział zadań i po powrocie składa sprawozdania z ich wykonania.3
W doktrynie rozróżnia się jeszcze pojęcie miejsce pracy w znaczeniu organizacyjno-technicznym, czyli przestrzeni przeznaczonej na wykonywanie pracy przez załogę zakładu pracy (biura, halę produkcyjne, place, garaże i inne jednostki, także znajdujące się w różnych częściach miasta, powiatu itd.). Przy takim rozumieniu miejscem pracy jest zakład pracy, wskazany w art. 104 § 1 pkt 1 KP. Takie rozumienie „miejsca pracy” nie jest objęte dyspozycją art. 29 KP.4
b) Problematyka oznaczania miejsca pracy
W doktrynie nie ma jednoznacznej opinii co do sposobu oznaczania miejsca pracy. Pewnych wskazówek w tym zakresie udzielił Sąd Najwyższy w powoływanym już wyroku z dnia 1 kwietnia 1985 roku. Sąd wskazał w nim, iż nie musi być to lokal ani pomieszczenie znajdujące się w jednej miejscowości. Miejsce to może znajdować się poza granicami administracyjnymi jednej miejscowości, ale musi koniecznie obejmować zamkniętą przestrzeń.
Dość powszechnie przyjmuje się, iż samo miejsce wykonywania pracy nie może być określane w sposób zbyt ogólny tzn. powinno być określone w sposób umożliwiający jego fizyczną identyfikację. Za niepoprawne pod względem prawnym uznaje się ustalenie miejsca pracy poprzez wskazanie terenu całego kraju. Zdaniem T. Zielińskiego takie działanie jest całkowicie niedopuszczalne. Zdaniem tego autora miejsce, podobnie jak jej rodzaj nie mogą być określone ogólnikowo (niewyraźnie). „Nie wystarczy wskazanie jedynie obszaru geograficznego czy strefy określonej granicami jednostki administracyjnej podziału kraju, jak województwo, powiat, a nawet miasto.”5 W opinii T. Zielińskiego strony mogą jednak umówić się, że pracownik będzie wykonywać tylko określone zadania na terytorium całego kraju.
W literaturze dostrzega się, iż niektóre rodzaje prac polegają na stałym wykonywaniu zadań w terenie. W takiej sytuacji powstaje kwestia dopuszczalności uzgodnienia tzw. „ruchomego” miejsca pracy. Jak się wydaję, jest możliwe takie określenie miejsca pracy, pod warunkiem, że wykonywanie zadań w różnych miejscowościach mieści się w granicach obowiązujących norm czasu pracy, uwzględniając dojazdy do tych miejscowości (z miejsca zamieszkania lub siedziby pracodawcy) i przy obciążeniu pracodawcy kosztami uzgodnionego miejsca pracy.6
Zastosowanie zmiennego miejsca czasu pracy wydaję się przydatne zwłaszcza np. w przypadku przedsiębiorstw budowlanych realizujących prace w różnych miejscach kraju.
c) Znaczenie miejsca pracy i problemy związane w przypadku zatrudniania kierowców
Prawidłowe określenie miejsca wykonywania pracy jest ważne dla stwierdzenia faktu czy pracownik nabył prawo do świadczeń z tytułu podróży służbowej (a czasami czy w ogóle ją odbywa), a także dla ustalenia faktu wykonywania przez pracownika pracy w godzinach nadliczbowych.
Określenie miejsca pracy niesie za sobą istotne konsekwencje dla samego pracodawcy. Nie pozostaje to też bez wpływu na obowiązki pracownika. Dokładne określenie jego miejsca pracy pozwala bowiem na ustalenie czy wywiązuje się on z nałożonych przez niego obowiązków.
Zgodnie z treścią art. 775 § 1 kp pod pojęciem podróży służbowej należy rozumieć każdy wyjazd pracownika na polecenie pracodawcy poza miejscowość, w której znajduje się siedziba pracodawcy, lub poza stałe miejsce pracy w celu wykonania zadania służbowego. Z definicji podróży służbowej wynika przede wszystkim, że jej celem jest wykonywanie określonego przez pracodawcę zadania. Zadanie to może należeć, i na ogół należy, do zakresu czynności pracownika wynikającego z zajmowanego stanowiska lub rodzaju wykonywanej pracy, ale nie zawsze musi pozostawać z nimi w związku. Wykonywanie zadania nie jest tym samym czym wykonywanie pracy (zadań określonego rodzaju). Zadanie zamyka się w pewnych granicach przedmiotowych i czasowych, które mieszczą się wprawdzie, co do zasady, w procesie wykonywania pracy (zadań), ale go nie wyczerpują. Użycie formy ciągłej czasownika "wykonać", poza sygnalizacją braku odpowiedzialności pracownika za rezultat, świadczy o tym, że zadanie będzie wymagało pobytu w miejscu jego wykonywania przez pewien, krótszy lub dłuższy, czas. Nadto, podróż służbowa przedsiębrana jest w celu wykonywania zadania poza miejscowością, w której znajduje się miejsce pracy pracownika. Znaczy to, że pracownik udający się w podróż służbową ma stałe miejsce wykonywania pracy w określonej miejscowości.7
Na tle powyższego przepisu powstaje poważna wątpliwość czy w świetle wspomnianej wyżej definicji „miejsca pracy” kierowca wykonujący zadania polegające na transporcie towarów do określonego miejsca w kraju lub zagranicą odbywa podróż służbową czy też nie?
Z jednej strony trzymając się ściśle definicji miejsca pracy jako jednostki przestrzennej zakładu pracy, w której pracownik otrzymuje przed wyjazdem przydział zadań i po powrocie składa sprawozdania z ich wykonania każdy wyjazd poza ten teren uznać należałoby to za wyjazd służbowy. W konsekwencji w przypadku trwania tego wyjazdu trwającego ponad 8 godzin na pracodawcy powstałby obowiązek wypłaty diety.
Z drugiej strony należałoby przyjąć, iż praca takiego pracownika polegałaby wyłącznie na odbywaniu podróży służbowych, co budzić może poważne wątpliwości, ze względu na sam „incydentalny” charakter tych podróży.
W orzeczeniu z dnia „8 kwietnia 1998 roku Sąd Najwyższy stwierdził, iż praca kierowcy wysokotonażowego samochodu ciężarowego w transporcie międzynarodowym nie może być identyfikowana z odbywaniem zagranicznych podróży służbowych, a więc z wykonywaniem zadania w terminie i państwie określonym przez zakład pracy. Podróż służbowa charakteryzuje się bowiem tym, że: a) stanowi wyjątkowe zjawisko w kompleksie pracowniczych obowiązków; b) jej czas nie może być z reguły racjonalnie wykorzystywany dla wykonywania pracy na rzecz pracodawcy, a w każdym razie pracownik nie jest na ogół-tzn. poza zakresem obowiązku dbałości o dobro pracodawcy (art. 100 § 2 pkt 4 KP) - obowiązany do wykonywania takiej pracy; c) pracownik ma pewną swobodę wyboru godziny wyjazdu (powrotu), środka lokomocji, a niekiedy trasy. W pojęciu "typowej" podróży służbowej nie mieści się zatem stałe pokonywanie przestrzeni w związku z wykonywaniem pracowniczych czynności prowadzenia (konwojowania) różnych środków komunikacji. W takim wypadku wyjazd środkiem lokomocji z miejsca jego stałego postoju nie oznacza rozpoczęcia przez pracownika podróży służbowej, a jedynie rozpoczęcie godzin normalnej pracy, chociaż zainteresowany może być równocześnie uprawniony do pobierania w całości bądź w części tzw. świadczeń wyrównawczych, przysługujących z tytułu odbywania typowej podróży służbowej. Wykonywanie w stałym oderwaniu od rodzinnego gospodarstwa domowego pracy w charakterze kierowcy międzynarodowego transportu samochodowego zwiększa bowiem "zwykłe" koszty utrzymania pracownika, które muszą też być pokrywane w zagranicznym pieniądzu lub przy użyciu odpowiedniej karty płatniczej”.8
Powyższe prowadzić winno do przyjęcia drugiej tezy, a mianowicie, że wyjazd kierowcy w ramach wykonywanych zadań nie stanowi podróży służbowej.
Wzmocnieniem tej tezy może być wyrażony przez Urząd Skarbowy w Ostrowcu Świętokrzyskim (15 września 2005r., PDI-415/30/05), który stwierdził, iż praca kierowcy w swojej naturze odbywa się poza siedzibą pracodawcy. W związku z tym nie można mówić, że kierowcy przysługują diety z tytułu zwykłych czynności, wykonywanych w ramach stosunku pracy. Ograniczenie dotyczy jednak tylko diet, co oznacza, że pozostałe koszty (np. usługi hotelowe) mogą stanowić koszty uzyskania przychodu.
Przytoczone wyżej stanowisko wyrażone na tle kwestii podatkowej choć nie ma większej doniosłości prawnej stanowi pewną wskazówkę pomocną przy ocenie charakteru pracy kierowców.
Pogląd ten spotkał się jednak ze sporym sprzeciwem środowiska kierowców, wskazującym, iż opłacanie kosztów podróży przez pracowników – nocleg, wyżywienia itp. jest niedopuszczalne.
d) Podsumowanie
Na tle przedstawionego wyżej zbioru orzecznictwa oraz poglądów doktryny należy uznać, iż miejsce pracy kierowców w umowie rozumiane jako miejsce, z którego pobierają oni dyspozycje danego wyjazdu i do którego wracają powinno być ściśle określone. Brak określenia takiego miejsca nie powoduje nieważności samej umowy. W razie jednak sporu z pracownikiem Sąd ustali takie miejsce na podstawie okoliczności faktycznych sprawy, mając na względzie charakter i praktykę dotychczasowej współpracy stron oraz charakteru wykonanej pracy.
Powyższe nie zmienia faktu, iż określając rodzaj czynności pracownika, można wskazać, iż do zakresu jego zadań należy np. „wykonywanie transportu ciężarowego na terenie Europy”. W ocenie opiniującego takie określenie umowne przy jednoczesnym dokładnym określeniu miejsca pracy nie narusza przepisów prawa. Sugerowane byłoby więc takie skontrowanie umowy, w której z jednej strony bez określenia miejsca pracy wskazana byłaby np. siedziba pracodawcy lub punkt dyspozytorski przy jednoczesnym szerokim opisie zakresu terytorialnego wykonywanych usług transportowych.
Z zestawionych wyżej poglądów wynika, iż istnieją poważne rozbieżności, czy pracownik wykonujący dane zlecenie transportowe jako kierowca będzie wykonywał podróży służbowej czy też nie. Poglądy w tym zakresie są tak odmienne, że trudno jest jednoznacznie stwierdzić, które ze stanowisk jest słuszne. W ocenie opiniującego wydaje się jednak, iż przy odpowiedniej konstrukcji umowy o pracę wskazującej na szeroki zakres obszaru świadczenia pracy można by bronić stanowiska, iż praca kierowców polegająca na wykonywaniu transportu w ramach otrzymanego zlecenia nie jest podróżą służbową. W konsekwencji pracodawca nie miałby obowiązku wypłacania diet.
Zdaniem opiniującego celem uniknięcia ewentualnych sporów w przyszłości warto byłoby rozważyć wprowadzenie rozwiązania polegającego na takim ułożeniu stosunku pracy – umowy o pracę, aby przy niższym wynagrodzeniu wypłacać również dietę pracownikom zatrudnionym na stanowisku kierowców – na podstawie umowy o pracę. W takiej sytuacji zredukowane zostałoby ryzyko powstania wątpliwości czy pracownik jest w podróży służbowej czy też nie i czy pracodawca jest zobowiązany wypłacić mu dietę. W przypadku podjęcia takiej decyzji bez określania wysokości diet w obowiązujących w Spółce regulaminach bądź w umowach o pracę wysokość stawki diety określałoby Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (lub odpowiednie rozporządzenie odnoszące się podróży zagranicznych).
V. Wnioski opinii:
1. Według przeważającego stanowiska w doktrynie miejsce pracy musi być określone w umowie precyzyjnie. Za miejsce pracy uznaje się jednostkę przestrzeni, w której pracownik stale rozpoczyna i kończy pracę.
2. W umowie o pracę dopuszcza się określenie rodzaju miejsca wykonywania obowiązków pracowniczych w sposób szerszy od samego miejsca pracy np. poprzez określenie terytorium wykonywania zadań np. teren Polski.
3. Zagadnienie miejsca wykonywania pracy w tym sposób jego określenia jest w doktrynie kontrowersyjny i w sytuacji sporu sądowego może być różnie interpretowane przez Sąd rozstrzygający daną sprawę.
4. Nie ma zgodności co do tego, czy praca świadczona przez kierowcę wykonującego zadania transportowe poza obrębem „miejsca pracy” jest podrożą służbową, a w konsekwencji czy w przypadkach przewidzianych prawem ma on prawo do diety. Wiele poglądów wskazuje na to, że nie jest to podróż służbowa, a normalne świadczenie zadań wynikających z umowy. Kwestie te są jednak na tyle kontrowersyjne, iż w przypadku sporów nie można z całą pewnością powiedzieć, za jakim stanowiskiem opowie się dany Sąd rozstrzygający sprawę.
5. Pewnym wyjściem z sytuacji mogłoby być przyznanie diet w umowie o pracę, np. przy jednoczesnym obniżeniu wynagrodzenia, co pozwoliłoby zmniejszyć ryzyko wynikające ze wspomnianych wyżej rozbieżności poglądów. Powyższe powinno się odbyć wraz ze zmianą treści umowy w taki sposób, ażeby z jednej strony sprecyzować miejsce pracy (bez nazywania go w umowie „miejscem pracy”), z drugiej strony wskazując, iż praca kierowcy wynikająca z umowy, świadczona będzie na terenie np. całej Europu.
Opinię tę wydałem z całą sumiennością i starannością, kierując się swoją najlepszą wiedzą.
/adwokat Tomasz Grzybkowski, adwokat Tomasz Guzek/
Przypisy:
1 tak. B.Wagner w Kodeks pracy. Komentarz pod red. B.Wagner, ODDDK, Gdańsk 2004, s. 146.
2 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 1985 roku, sygn. akt I PR 19/85, OSP 1986, z. 3 poz. 46
3 tak. T.Zieliński w Komentarz do kok desu pracy pod red. T.Zielinskiego, Wydawnictwo ABC 2003, s. 277
4 tak. T.Zieliński w Komentarz do kok desu pracy pod red. T.Zielinskiego, Wydawnictwo ABC 2003, s. 278
5 tak. T.Zieliński w Komentarz do kok desu pracy pod red. T.Zielinskiego, Wydawnictwo ABC 2003, s. 278
6 tak. B.Wagner w Kodeks pracy. Komentarz pod red. B.Wagner, ODDDK, Gdańsk 2004, s. 146-147.
7 tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 kwietnia 2001 roku (I PKN 350/00, OSNP 2003/2/36)
8 tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 8 kwietnia 1998 roku (I PKN 24/98, OSNP 1999/7/239)
Materiał archiwalny oparty o przepisy prawa obowiązujące w dniu jego sporządzenia. Adwokacka Spółka Partnerska Grzybkowski Guzek Jackowski nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystywane treści.